Quan điểm, phương hướng của Đại hội XIII của Đảng về phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa, bảo đảm quyền làm chủ và vai trò của nhân dân trong sự nghiệp đổi mới đất nước.

Thứ nhất, Đại hội XIII của Đảng khẳng định vấn đề tiếp tục phát huy dân chủ XHCN, bảo đảm quyền làm chủ của nhân dân là nhiệm vụ chiến lược của toàn Đảng, toàn dân, toàn quân trong trong phát triển đất nước giai đoạn mới.

 Cương lĩnh (bổ sung, phát triển năm 2011) đã khẳng định: “Dân chủ xã hội chủ nghĩa là bản chất của chế độ ta, vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển đất nước. Xây dựng và từng bước hoàn thiện nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, bảo đảm dân chủ được thực hiện trong thực tế cuộc sống ở mỗi cấp, trên tất cả các lĩnh vực.[1] Đây là những quan điểm được tổng kết, có tính khái quát cao về dân chủ, khẳng định bản chất của chế độ xã hội ta là “ dân chủ” và “nhân dân làm chủ”, trở thành một trong tám đặc trưng của chế độ xã hội xã hội chủ nghĩa mà nhân dân ta xây dựng. Xác định dân chủ xã hội chủ nghĩa là mục tiêu phấn đấu, đòi hỏi sự nỗ lực của cả hệ thống chính trị dưới sự lãnh đạo của Đảng. Điều này, đòi hỏi các kỳ ĐH Đảng phải tổng kết, đưa ra phương hướng hoàn thiện đặc trưng này trong thực tiễn đất nước.

Đại hội XIII của Đảng đã đề cập đến vấn đề này dưới những góc độ sau:

Một là, đánh giá toàn diện về thực hành dân chủ XHCN và phát huy quyền làm chủ nhân dân trong nhiệm kỳ ĐH XII:

* Về thành tựu, Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng khẳng định, “Dân chủ xã hội chủ nghĩa được phát huy”; “thực hiện ngày càng tốt hơn quyền làm chủ của nhân dân trong việc quyết định những vấn đề lớn và hệ trọng của đất nước”[2]. Cụ thể:

+ Các văn bản quan trọng của Đảng, Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị- xã hội được ban hành với nhiều điểm mới, trong đó Hiến pháp 2013 nhiều điểm mới về dân chủ, quyền con người, quyền làm chủ của nhân dân. Hệ thống các văn bản pháp luật về dân chủ trong hoạt động của các cơ quan quyền lực nhà nước được cụ thể hóa và thể chế hóa. Bộ Chính trị đã ban hành “Quy chế giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội” và “Quy định về việc Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể chính trị - xã hội và nhân dân tham gia góp ý xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền” và nhiều quy định khác. Các hình thức thực hiện dân chủ (dân chủ đại diện và dân chủ trực tiếp) được coi trọng. Việc thực hiện Quy chế dân chủ cơ sở, cũng như: Pháp lệnh thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn đã đạt những kết quả quan trọng.

+ Trong đánh giá kết quả đạt được sau 35 năm đổi mới, 30 năm thực hiện Cương lĩnh 1991 và đặc biệt là sau 10 năm thực hiện Cương lĩnh (bổ sung và phát triển năm 2011), ĐH XIII khẳng định: trên các lĩnh vực: i).Thực hành dân chủ trong Đảng, tiếp tục có bước phát triển mới, khuyến khích tự do tư tưởng trong sinh hoạt Đảng, tôn trọng sự khác biệt trong quan điểm, ý kiến cá nhân trên tinh thần xây dựng. ii).Về thực hành dân chủ trong các cơ quan nhà nước, thể hiện trong xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Hoạt động của Quốc hội tiếp tục đổi mới, theo hướng chuyên nghiệp, dân chủ tiếp tục được coi trọng hơn. Hoạt động của chính phủ được đổi mới theo hướng xây dựng chính phủ điện tử, chính phủ kiến tạo nhằm phát huy dân chủ trong thực thi hành chính công. Các cơ quan tư pháp tiếp tục được kiện toàn, hoạt động theo hướng thượng tôn pháp luật, công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình. iii).Về thực hành dân chủ trong hoạt động Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị-xã hội tiếp tục được phát huy; tích cực tham gia tư vấn, phản biện xã hội, tham gia xây dựng Đảng và thực hiện các nhiệm vụ chính trị quan trọng của đất nước.

* Về hạn chế: dân chủ xã hội chủ nghĩa có lúc, có nơi chưa được quan tâm phát huy đầy đủ. Dân chủ hóa trong các lĩnh vực chưa đồng bộ với yêu cầu đổi mới đất nước. Một số tổ chức cơ sở đảng, một bộ phận cán bộ, đảng viên, công chức, viên chức chưa gương mẫu, chưa thực sự tôn trọng ý kiến, kiến nghị của nhân dân và giải quyết kịp thời các quyền, lợi ích hợp pháp, nguyện vọng chính đáng của người dân. Một số nội dung về dân chủ, quyền con người chưa được cụ thể hóa thành luật, chính sách; nhận thức của một số cấp ủy, chính quyền về dân chủ và thực hành dân chủ xã hội chủ nghĩa chưa đầy đủ. Quyền làm chủ của nhân dân ở một số nơi còn bị vi phạm, việc thực hiện dân chủ có lúc, có nơi còn mang tính hình thức, tách rời dân chủ với kỷ cương, pháp luật [3].  Điều này đòi hỏi phải tiếp tục hoàn thiện về quan điểm, chủ trương cũng như tổ chức thực hiện trong nhiệm kỳ tới...

Hai là, ĐH XIII đưa ra định hướng phát huy dân chủ XHCN và bảo đảm quyền làm chủ của nhân dân trong thời kỳ mới[4]. Trong phương hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021-2030, Báo cáo chính trị đã khẳng định:

- Tiếp tục cụ thể hoá, hoàn thiện thể chế thực hành dân chủ theo tinh thần Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) và Hiến pháp năm 2013, bảo đảm tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân. 

- Thực hiện đúng đắn, hiệu quả dân chủ trực tiếp, dân chủ đại diện, đặc biệt là dân chủ ở cơ sở.

+ Quyền làm chủ của nhân dân được thể hiện trên tất cả các lĩnh vực quan trọng của đất nước như tham gia xây dựng, chỉnh đốn Đảng và hệ thống chính trị; xây dựng đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức; phát triển kinh tế; quản lý và tự quản xã hội; xây dựng, quản lý, thụ hưởng văn hóa; xây dựng nền quốc phòng toàn dân, an ninh nhân dân, ngoại giao nhân dân gắn với thế trận quốc phòng toàn dân, thế trận an ninh nhân dân, thế trận lòng dân.

+ Việc thực hiện cơ chế dân chủ trực tiếp với dân chủ đại diện đảm bảo công khai, minh bạch, trách nhiệm, đặc biệt động viên nhân dân phát huy vai trò, trách nhiệm, tích cực tham gia bầu cử đại biểu Quốc hội khóa XV và đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp nhiệm kỳ 2021-2026; tăng cường công tác kiểm tra, giám sát việc thực hiện các quan điểm, chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước về quy chế dân chủ cơ sở; đổi mới, nâng cao chất lượng hoạt động, phát huy trách nhiệm của các tổ chức, cơ quan nhà nước phù hợp với nhiệm vụ chính trị được phân công.

- Thực hiện tốt, có hiệu quả phương châm "Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”. Bên cạnh khẳng định việc thực hiện hoàn thiện tiêu chí “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát”, ĐH XIII đã bổ sung thêm cơ chế, phương châm thực hiện dân chủ XHCN đó là phải đạt mục tiêu “dân giám sát, dân thụ hưởng”. Đây là định hướng phát huy quyền làm chủ của nhân dân, đúng với tâm tư, tình cảm của nhân dân. Là điểm mới được nhấn mạnh trong ĐH XIII của Đảng ta.

-  “Thực hành và phát huy rộng rãi dân chủ xã hội chủ nghĩa, quyền làm chủ và vai trò tự quản của nhân dân; phát huy sức mạnh đại đoàn kết dân tộc, củng cố, nâng cao niềm tin của nhân dân, tăng cường đồng thuận xã hội; tiếp tục đổi mới tổ chức nội dung, phương thức hoạt động của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị xã hội” là một trong 12 định hướng phát triển đất nước.

Thứ hai, về vai trò của nhân dân trong sự nghiệp phát triển đất nước. ĐH XIII đã khẳng định và đề cao vai trò của nhân dân.

+ Không có dân thì không thể có sự thành công của đất nước nên khi đánh giá tổng kết thực hiện Nghị quyết ĐH XII và cơ đồ đất nước sau 35 năm đổi mới, Đại hội XIII đã rút ra 5 bài học kinh nghiệm. Trong 5 bài học kinh nghiệm thì bài học thứ hai là bài học về vai trò của nhân dân. Nhận thức mới của bài học này là bổ sung “dân giám sát, dân thụ hưởng” và “lấy hạnh phúc, ấm no của nhân dân làm mục tiêu phấn đấu”. Đại hội xác định: Trong mọi công việc của Đảng và Nhà nước, phải luôn quán triệt sâu sắc, thực hiện nghiêm túc quan điểm “dân là gốc”; thật sự tin tưởng, tôn trọng và phát huy quyền làm chủ của nhân dân, kiên trì thực hiện phương châm “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”.

+ Trong định hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021-2030, ĐH XIII khẳng định vai trò của nhân dân: “Nhân dân đóng vai trò là chủ thể, giữ vị trí trung tâm trong chiến lược phát triển đất nước”. Theo đó, nhân dân cần“phát huy tính tích cực chính trị - xã hội, quyền và trách nhiệm của nhân dân tham gia xây dựng, chỉnh đốn Đảng, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội, xây dựng đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức”. Muốn vậy, mọi chủ trương, chính sách phải thực sự xuất phát từ yêu cầu, nguyện vọng, quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của nhân dân; thắt chặt mối quan hệ mật thiết với nhân dân, dựa vào nhân dân để xây dựng Đảng; lấy hạnh phúc, ấm no của nhân dân làm mục tiêu phấn đấu; củng cố và tăng cường niềm tin của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước, chế độ xã hội chủ nghĩa.

 Phương thức, cơ chế thực hiện

-  Xác định rõ hơn vai trò của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị xã hội trong cơ chế thực hiện dân chủ XHCN, bảo đảm quyền làm chủ của nhân dân, phát huy vai trò của nhân dân qua cơ chế “Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị- xã hội làm nòng cốt” [5]. Vai trò “Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị- xã hội làm nòng cốt” chính là cơ sở để nhân dân làm chủ. Đảng và Nhà nước ban hành đường lối, chủ trương, chính sách, pháp luật tạo nền tảng chính trị, pháp lý, tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ quyền làm chủ của nhân dân.

-  Nêu rõ yêu cầu: “Cấp ủy, tổ chức Đảng, các tổ chức trong hệ thống chính trị, đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức, viên chức phải nêu gương thực hành dân chủ, tuân thủ pháp luật, đề cao đạo đức xã hội” trong thực hành dân chủ, trong thực hiện các nhiệm vụ chính trị [6].

-  Có cơ chế giải phóng mọi tiềm năng, sức mạnh, khả năng sáng tạo, động viên nhân dân tham gia phát triển kinh tế và quản lý phát triển xã hội thông qua các tổ chức chính trị - xã hội, các tổ chức xã hội nghề nghiệp, các hoạt động tự quản cộng đồng. Nhân dân tham gia xây dựng, quản lý và thụ hưởng văn hoá. Xây dựng nền quốc phòng toàn dân, an ninh nhân dân, ngoại giao nhân dân gắn với thế trận quốc phòng toàn dân, thế trận an ninh nhân dân, thế trận lòng dân [7].

- Bảo đảm công khai, minh bạch thông tin, quyền được thông tin và cơ hội tiếp cận thông tin của mọi tầng lớp nhân dân. Thực hiện đúng đắn, hiệu quả dân chủ trực tiếp, dân chủ đại diện, nhất là dân chủ ở cơ sở. Chống các biểu hiện dân chủ cực đoan, dân chủ hình thức[8].

-  Dân chủ gắn liền với kỷ luật, kỷ cương và phải được thể chế hóa bằng pháp luật, được pháp luật bảo đảm, là một trong 9 mối quan hệ lớn cần tiếp tục nắm vững và xử lý tốt.

- Đẩy mạnh việc hoàn thiện, xây dựng hệ thống pháp luật thống nhất, đồng bộ, hiện đại, khả thi, công khai, minh bạch, ổn định, dễ tiếp cận, có sức cạnh tranh quốc tế, bảo đảm quyền và lợi ích chính đáng của nhân dân, thúc đẩy đổi mới sáng tạo, bảo đảm yêu cầu phát triển bền vững kinh tế, xã hội và quốc phòng, an ninh trong điều kiện mới.

-  Xử lý kịp thời, nghiêm minh những tổ chức, cá nhân lợi dụng dân chủ, gây rối nội bộ, làm mất ổn định chính trị - xã hội hoặc vi phạm dân chủ, làm phương hại đến quyền làm chủ của nhân dân./.

Chú thích:

[1] Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (Bổ sung, phát triển năm 2011)

[2], [3], [4], [5][6],[7],[8]: Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập I, NXBCTQGST, H. 2021, tr71, tr 89, tr173-174